Nhân tháng Tư năm nay, GS Vũ Quốc Thúc có nhã ý gặp gỡ chúng tôi ngay tại tư gia. Ngồi quanh bàn tiệc ngoài GS Thúc còn có LS Lê Trọng Quát, GS Phạm Đăng Sum và chúng tôi. Thời điểm vừa là lịch sử, được nói đến với Tháng Tư Đen, lại vừa mang ý nghĩa thời gian. Sau tuần trà, LS Lê Trọng Quát cho biết, với danh nghĩa cựu Quốc vụ khanh VNCH, vừa gửi văn thư cho Tổng thống Donald John Trump lưu ý về việc Hoa Kỳ và Trung Cộng cùng với 10 quốc gia khác từng cam kết bảo vệ chủ quyền lãnh thổ của cả VNCH lẫn Hà Nội. Trong khuôn khổ quốc tế công pháp, sự thực thi các cam kết quốc tế này có khả năng ngăn chận tham vọng khống chế biển Đông của Bắc Kinh về hàng hải, khai thác dầu khí và hải sản. Cũng trong viễn tượng vừa kể, vai trò một nước Việt Nam độc lập, tự chủ vô cùng cần thiết trong địa lý chiến lược khu vực hiện nay. Tiếp theo, chúng tôi bắt đầu câu chuyện.
Ngày 30/04/1975 nhằm năm Ất Mão. Hẳn con mèo xui xẻo với vận nước. Tục ngữ ta có câu : mèo đến nhà thì khó. Khốn khó vì chồng thì bị lao tù oan uổng, vợ con ở nhà ăn bo bo thiếu thốn. Theo người xưa, mèo đen vào nhà gieo rắc tai ương, còn mèo trắng báo hiệu chết chóc. Con mèo Ất Mão 1975 có cả đen lẫn trắng. Cả nước gặp xui xẻo. Nhiều người chết vất vưởng trong các trại cải tạo, rập khuôn lao cải của Tầu. Biết bao người chết oan nơi biển cả. Có năm Mão nào như năm Mão 75 ? Bắt đầu từ Quý Mão 1963, người ta phá hết kỷ cương. Chiến sĩ chiến đấu kham khổ, nhưng lãnh đạo chia năm xẻ bảy nên đất nước ngày càng thêm nát bấy. Năm Mèo chuốc nhiều điều nghịch lý. Mèo thích ăn cá nhưng mèo lại sợ nước. Ở trời Âu, vào thời Trung Cổ, mèo đen là hiện thân của yêu ma, quỷ quái.
Xem lại sử sách nước ta, vào năm Quý Mão (43), quân Mã Viện tiến chiếm thành Long Biên. Lịch sử năm Ất Mão 1975 cũng vậy thôi. Năm 1979, bộ Ngoại giao Hà Nội công bố bạch thư, kêu đích danh nước Tầu là quân bành trướng Bắc Kinh, Mao Trạch Đông chủ trương Nam tiến. Chỉ vì bả công danh, lợi lộc, cuốn Bạch thư 1979 nay trở thành mớ giấy lộn.
Vào năm Đinh Mão 967, Đinh Bộ Lĩnh dẹp tan mười hai sứ quân. Năm Tân Mão 1771, Tây Sơn phất cờ khởi nghĩa, đưa tới đại thắng quân Thanh. Đinh Bộ Lĩnh và Nguyễn Huệ đều là dân giã. Nếu mèo đen năm 1975 làm dân tình khốn khổ, 42 năm oan hồn Ất Mão (1975-2017) hẳn sẽ gieo rắc tai ương, chết chóc cho những Lê Chiêu Thống thời đại.
Ngoài ý nghĩa lịch sử, còn có thể nghiên cứu ngày 30/04 về phương diện xã hội học. Nói đúng ra là xã hội học chuyển đổi (sociologie des mutations). Nếu mutation mà dịch là thay đổi vẫn chưa diễn tả được đầy đủ ý nghĩa. Mutation do cổ ngữ Hy Lạp μεταλλαγή. Trong tiếng Pháp, động từ muter (tiếng la tinh : mutare), có nghĩa là thuyên chuyển. Nên dịch là chuyển đổi (ý nghĩa động), thay vì thay đổi (ý nghĩa tĩnh). Trong năm nay, đất nước sẽ có hàng hàng lớp lớp Đinh Bộ Lĩnh và Nguyễn Huệ nổi dậy, khiến nhiều Lê Chiêu Thống vác cờ đỏ sao vàng bỏ nước lưu vong.
Theo GS Georges Balandier, ‘‘chuyển đổi có nghĩa là chuyển từ cơ cấu xã hội này sang cơ cấu xã hội khác. Không thể nói đến chuyển đổi mà cơ cấu vẫn không thay đổi (nous ne parlerons pas de mutation tant que nous restons dans une même structure). Nếu cơ cấu hiện tại là độc tài đảng trị, cơ cấu chuyển đổi sẽ là dân chủ, pháp trị. Luật pháp nghiêm minh sẽ luận tội những kẻ đàn áp dân lành, làm giàu bất chính. Sự chuyển đổi là tất yếu, vì mọi xã hội bắt buộc phải tiến triển.
Còn trời, còn đất, còn non nước
Có lẽ ta đâu mãi thế này ?’’
Nguyễn Công Trứ
Lịch sử những năm Mão chứng minh sự tiến triển không thể đảo ngược (évolution irréversible). Sự chuyển đổi phát xuất từ cơ cấu nội tại (mécanismes internes), nhưng đồng thời là động thái bên ngoài (dynamique du dehors). Nghiên cứu xã hội học cho thấy cơ cấu trong nước đã chín mùi. Mỗi biến cố xảy ra là thêm giọt nước tràn ly. Cơ cấu của lịch sử nói chung, nói riêng là lịch sử chính trị những năm Mão bắt đầu bằng tình huống đầu (situation initiale), đưa đến yếu tố khởi động (élément déclencheur), tiếp theo là điểm mấu chốt (noeud), sau cùng là hồi chung cục (dénouement), kết thúc bằng tình huống cuối (situation finale).
Chúng tôi tạm kết luận cuộc mạn đàm 30 tháng Tư trong khuôn khổ xã hội học bằng một bài thơ :
Năm xưa Quý Mão nước suy vong
Cửa nhà tan nát phận long đong
Tháng Tư dân tình luôn ta thán
Lên non cải tạo xác ngoài đồng
Con thuyền thoát hiểm lênh đênh mãi
Bão tố ngoài khơi sóng biển Đông
Lịch sử sang trang thời vận mới
Năm nay vận nước sẽ hưng thông.
Paris, tháng Tư 2017
Lê Đình Thông
